بررسی وضعیت نگران کننده گسترش خزنده بیابان ها در سیستان و بلوچستان

حامد. ش - روزنامه بلوچستان

وجود 5/4میلیون هکتار بیابان در پهناورترین استان کشور ، سیستان و بلوچستان میتواند زنگ خطری را برای مسوولان متولی بیابان زدایی به صدا در آورد بگونه ایی که رشد خزنده این تهدید زیست محیطی در آینده نزدیک بسیاری از فرصت های طلایی را در استان محروم و فراموش سیستان و بلوچستان به تهدیداتی همچون مهاجرتهای اجباری و کمرنگ شدن کشاورزی به عنوان مهمترین صنعت در سیستان و بلوچستان مبدل کند.

استان سیستان و بلوچستان با وسعتی معادل 187 هزار و 502 کیلومتر مربع واقع در جنوب شرق کشور یکی از کم تراکم ترین استان های کشور از نظر جمعیتی است و با دارا بودن 4/11درصد از مساحت کل کشور از نظر وسعت دارای رتبه نخست قرار دارد که بالغ بر 5/4میلیون هکتار بیابان و نزدیک به یک میلیون هکتار ماسه زار در سیستان و بلوچستان وجود دارد.

بررسی ها نشان میدهد سیستان و بلوچستان از جمله استان های بیابانی کشور است که با مسائلی چون بالا بودن میزان درجه حرارت، بارندگی کم، ذخایر آب زیر زمینی و پوشش گیاهی فقر و خاک فرسایش پذیر رو به روست و این محدودیتها همراه با فقر زیاد، درصد بالای بی سوادی، رشد زیاد جمعیت، مهاجر پذیری و بیکاری باعث شده تا سطوح بسیار وسیعی از آنرا بیابان و شن زار در بر گیرد.

اراضی بیابانی اگر چه به طور طبیعی واجد شرایط محدود کننده است، اما پتانسیل بالایی دارند که در صورت مدیریت آب و خاک می تواند تأمین کننده غذا و معشیت بسیاری از جمعیت گردند که متاسفانه این فرصت ها در این استان به چشم مسوولان نیامده و گاها نیز از این فرصت ها به عنوان تهدیدات خاموش یاد کرده و ضعف های زیر ساختی و ضعف های مدیریتی خود را در طوفان های شن سیستان مدفون می کنند و با خیالی راحت شاهد رشد خزنده مراتع بیابانی و در نتیجه برچیده شدن مراتع سر سبز و حاصل خیز در این استان دور می شوند.

آنچه در این میان نگران کننده به نظرمی رسد تخریب زمین در اراضی خشک و نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب است که از آن به بیابان زایی تعبیر می شود و مهمترین عوامل این پدیده تعییرات اقلیمی و فعالیت های نامناسب استانی است و از نتایج آن هجوم ماسه های روان به اراضی کشاورزی، ‌اماکن مسکونی و صنعتی، راه های مواصلاتی، خطوط ارتباطی و… است به طوری که از وسعت دو میلیون و پانصد هزار هکتاری بیابان های تحت تأثیر فرسایش بادی استان بیش از یک میلیون هکتار به شرایط بحرانی رسیده است و هم اکنون بالغ بر 5/4 میلیون هکتار بیابان و نزدیک به یک ملییون هکتار ماسه زار در استان وجود دارد که این میزان با کم توجهی و گاهأ عدم توجه دلسوزانه مسوولان در آینده نزدیک ، حجم زیادی از روستاهای فعال و زنده استان را از پای در آورده و شاهد تشدید مهاجرتهای ناخواسته روستاییان از روستاها به شهرها خواهیم بود که در عمل این مهم بسیاری از برنامه ریزهای کلان کشور را که مبتنی بر تقویت روستاها در استانهای محروم می باشد را با شکست مواجه می کند و در این بین آمارهای رنگین و دلچسب مسوولان نیز خواسته یا ناخواسته به تقویت این اپیدمی خزنده و خاموش کمک شایان توجهی کرده و در واقعیت نیز ، مردم درد کشیده و محروم عمدتأ اصلی ترین قربانیان این اپیدمی قرار دارند که تزریق وامهای باتلاقی وار ، علاوه برآنکه نمی تواند حلال مشکلات معیشتی مردم باشد آنان را در باتلاقی غرق می کند که امیدی به رهایی از این گرداب معیشتی تا کنون کشف نشده است.

به گزارش روزنامه بلوچستان ، از میان 19 استان بیابانی کشور، استان سیستان و بلوچستان جزء محدود استان هایی است که دارای بیابان ساحلی، بیابان های داخلی و بیابان های مرزی است و در خصوص شناخت بهتر این دشت های بیابانی نیز تا کنون تحقیقات میدانی و کارشناسی بصورت کاربردی صورت نگرفته که این امر نیز یکی دیگر از مشکلات این استان در کنترل رشد بیابان زایی از سوی کارشناسان عنوان شده و در صورتیکه در این خصوص بودجه های لازم دیده و اختصاص یابد بطور حتم دریچه هایی از جنس امید به زندگی یافت خواهد شد و می توان با برنامه های برگرفته شده از شرایط واقعی و بدور از آمارهای کاغذی ، از بیابانها در راستای توسعه و پیشرفت بهره مند شد.

کل وسعت عرصه های بیابانی و ماسه زار سیستان و بلوچستان 6 میلیون و 300 هزار هکتار است که شامل یک میلیون هکتار ماسه زار می باشد که از این مقدار 500 هزار هکتار را ماسه زار فعال تشکیل می دهد.

و در مجموع می توان  مشکلات طرح های بیابان زدایی در استان سیستان و بلوچستان را شامل مشکلات اقلیمی گستردگی و وسعت زیاد مناطق تحت تأثیر فرسایش بادی مشکلات اجتماعی اعتبارات با توجه به وسعت زیاد منطقه، عدم تخصیص به موقع اعتبارات و یا کاهش آن و عدم وجود پیمانکاران مجرب در بخش منابع طبیعی عنوان کرد که این مشکلات همه ساله در حال ازدیاد و تقویت شوندگی قرار داشته و بررسی ها نشان میدهد با توجه به رشد خزنده و نسبتأ زیاد بیابان زایی در جنوب شرق ایران ، در آینده نزدیک شاهد مدفون شدن تعداد زیادی از روستاها و شاید شهرهای مرزی در باتلاق ، بیابان باشیم که این امر شاید در شرایط فعلی غیر منطقی به نظر آید اما نسل های بعدی قربانیان این ضعف های کلان در کنترل و تثبیت بیابان های وحشی خواهند بود. که در انتهای این گزارش بصورت مختر به قلمروهای بیابانی استان پرداخته ایم.

 قلمرو بيابان‌هاي استان سيستان و بلوچستان از ديدگاه پوشش گياهي

هرچند بيابان‌هاي استان سيستان و بلوچستان از جنبه پوشش گياهي متنوع هستند ولي مي‌توان آنها را به 7  ناحيه يا بخش جغرافيايي تفكيك نمود.  نواحي مذكور از شمال به جنوب استان عبارتند از:

1_ بيابان‌هاي گياهي دشت سيستان

اين ناحيه از شمال زاهدان شروع و نواحي شرق جاده‌ي زاهدان - سفيدابه را شامل و حدود 13 تيپ گياهي بياباني در آن ديده مي‌شود. مرز شرقي اين ناحيه از سمت شرق غالباً  به اراضي كشاورزي منطقه سيستان و از طرف غرب  و جنوب نيز به نواحي مرتفع كوهستاني محدود مي‌شود.

2_ بيابان‌هاي گياهي منطقه زاهدان _ ميرجاوه- جالق

يك نوار پوشش گياهي بياباني با طول زياد و پهناي كم از جنوب شرقي زاهدان شروع شده و از منطقه ميرجاوه    گذشته و تدريجاً پهناي آن بيشتر شده كه تا ناحيه جالق در شهرستان سراوان بصورت يكپارچه ادامه  مي‌يابد. تنوع تيپ‌هاي گياهي اين ناحيه بياباني كم و حدود 6 تيپ گياهي بياباني را در اين ناحيه مي‌توان تفكيك نمود.

3_ ناحيه بيابان‌هاي گياهي غرب نصرت آباد- شمال بزمان

يك ناحيه بياباني گياهي با امتداد شمال- جنوب  بصورت نواري باريك از شمال شرق نصرت آباد شروع و به سمت جنوب تا نواحي شمال بزمان ادامه مي يابد. اين ناحيه بياباني داراي تنوع كم تيپ‌هاي گياهي است و  حدوداً از 3 تيپ گياهي تشكيل شده كه عمده‌ي آن تحت پوشش دو تيپ گياهي مي‌باشد.

4_  بيابان‌هاي گياهي مناطق مرتفع مركزي استان

در نواحي خاش، كارواندر و بزمان كه غالباً مناطق كوهستاني مرتفع مي‌باشند نيز بيابان‌هاي گياهي پراكنده ديده مي‌شوند، تنوع تيپ‌هاي گياهي در اين نواحي زياد است، و بيشتر از 13 نوع تيپ گياهي بياباني، ولي با گسترش محدود در اين محدوده‌ي بياباني مي‌توان تفكيك كرد.

5_ بيابان‌هاي گياهي ايرانشهر- جازموريان

اين ناحيه بياباني به لحاظ پوشش گياهي داراي تنوع قابل توجهي است و داراي بيش از 16 تيپ گياهي است. منطقه‌ي تحت پوشش اين بيابان گياهي را عموماً دشت‌هاي جازموريان و ايرانشهر تشكيل مي‌دهند. مرز جنوبي  اين ناحيه بياباني گياهي را كوهستانهاي منطقه شمال فتوج و لاشار و مرز شمالي آن را ناحيه بيابان كوهستاني بزمان و كارواندر تشكيل مي‌دهند.

6_ بيابان‌هاي گياهي ساحلي استان

نوار ساحلي استان به طول300  كيلومتر و عرض حدود40  كيلومتر به لحاظ پوشش گياهي، ناحيه‌ي بياباني است و حدود 3 تيپ گياهي در آن واقع مي‌شود. تيپها غالباً در عرض جغرافيايي تغيير كرده و متنوع مي شوند. البته بخش عمده اي از اين محدوده تحت پوشش يك تيپ‌ گياهي است. مرز شمالي اين ناحيه بياباني گياهي را مراتع كوهستاني منطقه نيك شهر، قصر قند و سرباز تشكيل مي دهند.

7_ ناحيه بيابان‌هاي گياهي كوهستاني سراوان- زابلي

در اين ناحيه، پهنه‌ها و يا نوارهاي پراكنده بيابان گياهي با حدود 5 تيپ گياهي وجود دارد. هر چند در بيشتر قسمت‌هاي اين ناحيه ممكن است لكه‌هاي بياباني حاكم باشد ولي نواحي زابلي و سراوان بيشترين شرايط بياباني گياهي را در اين ناحيه دارند.

اگرنقشه بيابان‌هاي گياهي را با نقشه هم باران استان انطباق دهيم ملاحظه مي‌شود كه بيابان‌هاي گياهي استان عموماً در مناطقي با بارش كمتر از 150 ميلي متر قرار مي‌گيرند و مناطقي از استان كه داراي بارندگي بيش از 150 ميليمتر باشند از نظر گياهي غالباً بياباني نيستند. نكته‌ي ديگري كه از تلفيق اين دو نقشه حاصل مي‌شود اين كه، در نيمه‌ي شمالي استان بخشي از مناطقي با بارندگي حدود 100 ميليمتر نيز از نظر گياهي داراي شرايط بياباني نيستند در مناطق شمالي استان مرز مناطق بيابان‌هاي گياهي و مناطق غير‌بيابان گياهي غالباً خط هم باران 100 ميليمتر مي‌باشد، ولي در مناطق مركزي و جنوبي استان خط هم باران 150 ميليمتر غالباً مرز محدوده‌ي بيابان‌هاي گياهي را با مناطق غير‌بياباني تشكيل مي‌دهد.